Brunaáverkar

Húðin er stærsta líffæri mannsins og hefur mikilvægu hlutverki að gegna m.a. með því að verja líkamann fyrir sýkingum, stjórna líkamshita, viðhalda eðlilegu vökva- og jónajafnvægi, framleiða D-vítamín og gera okkur mögulegt að skynja umhverfið á eðlilegan hátt. Húðin hefur einnig áhrif á sjálfsmynd okkar og sjálfstraust. Útbreidd brunasár valda alvarlegri röskun á þessum mikilvægu hlutverkum húðarinnar.

Heildar útbreiðsla brunaáverka er metin í prósentum, samkvæmt svokallaðri 9 reglu (e. rule of nine). Einnig er hægt að meta útbreiðslu sáranna með því að áætla að hendi sjúklingsins (lófi + fingur) nái yfir um 1% af yfirborði líkamans. Hendi sjúklings og 9 reglan gefa einungis gróft mat á útbreiðslu sáranna. Nákvæmt brunaútbreiðslukort sem tekur mið af aldri sjúklings er notað þegar innlögn á sjúkrahús er nauðsynleg.

Mat á dýpt brunasára byggir á því hversu djúpt niður í húðina sárið eða hitaskemmdirnar ná. Húðin skiptist í þrjú aðallög sem eru húðþekja (e. epidermis), leðurhúð (e. dermis) og húðbeður (e. hypodermis).

Húðþekjan, efsta lag húðarinnar, samanstendur m.a. af hornfrumum sem endurnýja sig á 2-3 vikna fresti. Húðþekjubruni, einnig kallaður 1. gráðu bruni, grær á 3-5 dögum. Dæmi um húðþekjubruna eða 1. gráðu bruna er sólbruni sem veldur roða og bjúg í húðinni, húðflögnun, sviða og verkjum.

Leðurhúðin er undir húðþekjunni. Hún er rík af taugum og æðum og þar er einnig að finna hársekki, fitu- og svitakirtla. Bruni sem nær niður í leðurhúð er kallaður hlutþykktar bruni eða 2. gráðu bruni og getur bæði verið grunnur eða djúpur eftir því hversu langt hann nær niður í leðurhúðina. Grunnur 2. gráðu bruni grær oftast á 2-3 vikum og þarf sjaldan húðflutning.

Bruni sem nær í gegnum öll lög húðarinnar er kallaður fullþykktarbruni eða 3. gráðu bruni. Í flestum tilvikum þarf að framkvæma húðágræðslu þegar um fullþykktarbruna er að ræða. Það sama getur átt við um djúpan hlutþykktarbruna.

Ef djúp sár ná yfir stóran hluta líkamans þá þarf yfirleitt að loka sárunum með húðágræðslu í áföngum, og er það framkvæmt með endurteknum skurðaðgerðum.

Þegar um er að ræða bruna af völdum vatns og vökva getur verið erfitt að fullyrða um dýpt brunasára fyrstu 3-4 dagana, jafnvel fyrir fagfólk með mikla reynslu. Því geta sár sem talin voru grunn í fyrstu, reynst vera dýpri þegar frá líður.

Brunasár, bæði stór og smá, geta dýpkað ef meðferð þeirra er ekki rétt. Sýking í sári getur valdið því að brunasárið dýpkar og því er mikilvægt að leita allra leiða til að fyrirbyggja sýkingu, fylgjast náið með merkjum um sýkingu í sár og grípa til viðeigandi ráðstafana sem fyrst.

Þegar talað er um minniháttar brunaáverka þá er átt við að bruninn sé einungis bundinn við húðþekju (1. gráðu bruni) eða að um grunnan hlutþykktarbruna (2. gráðu bruna) sé að ræða sem þekur innan við 10-15% af líkamsyfirborði. Almennt er talað um að brunasár séu alvarleg hjá barni ef þau ná yfir 15% af líkamsyfirborði barnsins, og hjá fullorðnum er bruninn talinn alvarlegur ef sárin þekja meira en 30% af líkamsyfirborði.

Brunaslys eru misalvarleg og fer það meðal annars eftir útbreiðslu, dýpt og staðsetningu sára, aldri sjúklings og fyrra heilsufari hvort veita þurfi sérhæfða meðferð á Landspítala eða meðferð á göngudeild eða heilsugæslustöð. Á Íslandi er sérhæfð brunameðferð einungis veitt á Landspítala (lýtalækningadeild, Barnaspítali Hringsins, gjörgæsludeild Fossvogi). Það er mjög mikilvægt að meta einstakling með brunasár án tafar með tilliti til þess hvort hann þurfi sjúkrahúsinnlögn, sem og að hefja rétta meðferð sem fyrst eftir slysið. Því er áríðandi að heilsugæslustöðvar og sjúkrahús utan Reykjavíkur hafi samband við Landspítala ef einhver af eftirfarandi þáttum á við:

1. Brunasár sem ná yfir meira en 10% af líkamsyfirborði.
2. Fullþykktarbruni þ.e. þriðju gráðu brunasár.
3. Brunasár í andliti, utan á hálsi, höndum, fótum, yfir stærri liðamótum eða kynfærum.
4. Mögulegur hitaskaði í munni, koki, barka eða lungum og/eða grunur um reykeitrun.
5. Áverki á augu.
6. Ungt barn eða mjög aldraður einstaklingur.
7. Brunasár sem nær hringinn í kringum handlegg eða fótlegg.
8. Brunaslys af völdum rafstraums eða eldingar.
9. Bruni af völdum ætandi efna.
10. Alvarlegur undirliggjandi sjúkdómur sem gæti haft áhrif á bata eftir brunaslys s.s. hjarta- eða lungnasjúkdómur, ónæmisbælandi meðferð eða sykursýki.
11. Brunaslys á meðgöngu.

Þegar brunaáverki er djúpur eða útbreiddur er sjúklingur lagður inn á lýtalækningadeild A4, gjörgæslu Fossvogi eða á Barnaspítala Hringsins. Meðferð brunasára er einstaklingsbundin og tekur mið af dýpt og útbreiðslu sáranna og aldri einstaklingsins. Markmið meðferðarinnar er ávallt að flýta gróanda með því m.a. að verja sár fyrir sýkingum, veita rétta sára meðferð sem fyrst og sjá til þess að sjúklingur nærist á fullnægjandi hátt.

Sárameðferðin felst í því að hreinsa sárin, stundum daglega eða 2-3 í viku. Hjá sjúklingum með stærri brunasár þá getur sára meðferð tekið eina til tvær klukkustundir í hvert sinn og fær sjúklingur verkjalyf og er jafnvel svæfður meðan á því stendur. Mismunandi umbúðir eru notaðar eftir eðli og staðsetningu sáranna, en sár í andliti eða á og umhverfis kynfæri eru oftast höfð án umbúða.

Dvalartími á sjúkrahúsi eftir brunaslys fer einkum eftir dýpt og útbreiðslu áverkans. Þegar meðferð er lokið á lýtalækningadeild eða Barnaspítala Hringsins, getur áframhaldandi meðferð á göngudeild eða endurhæfing á Grensásdeild (fullorðnir) verið nauðsynleg.

Þegar sár eru lítil að umfangi og ekki er þörf á innlögn á sjúkrahús, þá fer eftirlit og sára meðferð fram á göngudeild eða á heilsugæslustöð.

Brunasár af völdum vökva eða snertingar við heita hluti eru sérstaklega varasöm á stöðum þar sem húð er þunn svo sem á handarbaki, rist og sköflungi eða umhverfis augu. Slík sár geta litið meinleysislega út í fyrstu og eru oft talin grynnri en þau svo eru í reynd. Enn fremur þarf að viðhafa sérstaka aðgát hjá börnum og mjög öldruðum einstaklingum, þar sem húð þeirra er þynnri og viðkvæmari en hjá fullorðnum og viðnám gegn sýkingum minna.

Ef sárið er djúpt og líkur á að það grói ekki á þremur til fjórum vikum er húð flutt á sárið (e. skin transplantat). Húðágræðslan er gerð í svæfingu á skurðstofu. Heilbrigð húð af einstaklingnum sjálfum er tekin, húðbitinn gataður til að ná yfir stærra svæði og lagður yfir sárið eftir að það hefur verið hreinsað vandlega. Húðin er oftast fest með heftum sem eru fjarlægð á fimmta til sjötta degi. Það tekur ágrædda húð um fimm til sex daga að gróa fasta og fá bleikan húðlit. Meðan á þeim tíma stendur er mikilvægt að áflutta húðin hreyfist ekki og sé vel varin fyrir öllu hnjaski og utanaðkomandi þrýstingi. Svæðið þaðan sem húðin er tekin kallast húðtökusvæði (e. donor site) og grær á 12-14 dögum ef það sýkist ekki og ef næringarinntaka er fullnægjandi.

Sjúklingur með útbreidd brunasár þarf margar húðágræðslur þar til öll sár eru gróin, því það er ekki hægt að flytja húð á öll sár í einu ef umfang þeirra er mikið.

Meginmarkmið brunameðferðar er ávallt að græða sárin á sem stystum tíma og minnka þannig líkur á alvarlegum afleiðingum slyssins sem geta t.d. verið sýkingar í sárum og mikil öramyndun. Mikilvægt er að verja sárin fyrir bakteríum og óhreinindum. Góður handþvottur og handsprittun er því nauðsynlegt fyrir alla snertingu við umbúðir og sár hvort heldur sjúklingur er á sjúkrahúsi eða heima.

Ef sjúklingur er á sjúkrahúsi vegna brunasára þá er hann í einstaka tilvikum í svo kallaðri varnareinangrun til að verja hann fyrir utanaðkomandi sýklum og sýkingum. Sjúklingur er þá einn á stofu og allir sem fara inn á herbergið þurfa að þvo sér vel um hendur, nota handspritt, klæðast gulum hlífðarslopp og jafnvel vera með hanska og grímu. Ef heimsóknargestur er kvefaður er ekki ráðlegt að koma í heimsókn.

Mikilvægt er að sjúkrastofan sé snyrtileg, allt óþarfa dót og rusl sé fjarlægt og að aðstandendur gangi þrifalega og snyrtilega um. Þannig er auðveldara fyrir ræstitækna að þrífa stofuna en það er gert daglega. Enn fremur þarf að spritta daglega þá hluti í umhverfinu sem oft er verið að taka á, svo sem hurðarhúna, rúmgrindur, fjarstýringar og borðplötur. Einnig er skipt á fötum og rúmfötum daglega.

Brunasár auka þörf líkamans fyrir orku og mörg næringarefni, þar með talið prótein, vítamín og snefilefni. Ef þessari auknu þörf er ekki mætt þá tefur það sáragróanda og minnkar viðnám líkamans gegn sýkingum. Fullnægjandi inntaka orku (hitaeininga), próteina, vítamína og snefilefna er því forsenda þess að sár grói og unnt sé að byggja aftur upp þrek og þol. Þegar brunaáverki er útbreiddur getur verið nauðsynlegt að gefa næringu gegnum slöngu því sjúklingurinn getur ekki borðað allt það magn sem líkaminn þarfnast, bæði vegna lystarleysis og svo vegna áhrifa verkja og lyfja. Magaslangan er mjúk plastslanga sem þrædd er gegnum aðra nösina, gegnum vélinda og þannig niður í maga. Sérstök næring sem inniheldur öll nauðsynleg næringarefni er gefin í slönguna. Sjúklingurinn má þar að auki borða og drekka að vild.

Hafa þarf í huga að D - vítamín framleiðsla úr sólarljósi í húð, sem hefur brennst djúpum bruna er takmörkuð, jafnvel þó svo að sárin séu gróin. Ef djúpur bruni er umfangsmikill þá er mikil hætta á D - vítamín skorti, einkum hjá börnum, og því er mikilvægt að taka inn ráðlagða dagsskammta af D - vítamíni allt árið.

Þegar sár eru gróin minnkar orku og prótein þörf líkamans og færist nær því sem áður var. Því þarf oftast að endurskoða næringarþörf og næringarvenjur við útskrift af sjúkrahúsi. Næringarfræðingur endurmetur næringarþörf og gefur ráð um notkun bætiefna. Eftirlit næringarfræðings getur verið nauðsynlegt í nokkrar vikur eða mánuði eftir útskrift af sjúkrahúsi.

Við minni áverka sem ekki þarfnast innlagnar á sjúkrahús er líklegt að almenn holl fæða í samræmi við ráðleggingar um mataræði frá Embætti landlæknis fullnægi næringarþörf. Sé mataræði ekki í samræmi við ráðleggingar gæti verið ástæða til að meta þörf fyrir önnur bætiefni til viðbótar við D - vítamín, sem öllum Íslendingum er ráðlagt að taka, sér í lagi yfir veturinn. Einnig geta próteindrykkir verið góð viðbót á meðan sár eru að gróa.

Fyrsta sárahreinsun lítilla sára fer fram á bráðamóttöku eða heilsugæslu og þar eru gefin fyrirmæli um hvernig á að annast sárin heima og um endurkomu.

Við alla umönnun sára er áríðandi að viðhafa góðan handþvott og nota handspritt á hendur. Mikilvægt er að vera vakandi fyrir einkennum um sýkingu sem geta verið auknir verkir, hiti og tilfinning um æðaslátt í sárinu, roði umhverfis sár, aukinn vessi í umbúðir og hækkaður líkamshiti.

Brunasár á höndum eða fótum geta valdið bjúgmyndun og er því mikilvægt að hafa hækkað undir hendi eða fæti fyrstu dagana til að minnka bjúg.

Það er manninum eðlislægt að vera forvitinn um annað fólk. Einkum og sér ílagi erum við forvitin ef sá sem við mætum er ólíkur okkur sjálfum á einhvern hátt t.d. af ólíkum kynþætti, framandlega klæddur, með óvanalegt göngulag og líkamsburði, gerviútlim eða gervi auga/eyra, óvanalegan hárvöxt, áberandi húðflúr, gataður eða með ör og svona mætti lengi telja.
Fólk starir yfirleitt af forvitni og vegna þess að því er ekki sama um annað fólk. Mjög fáir stara bara til þess að vera dónalegir eða andstyggilegir.
Stundum lætur fólk sér ekki nægja að stara, heldur spyr nærgöngulla spurninga, og eru lítil börn oft ákaflega áhugasöm og spurul um það sem þau hafa ekki séð áður.
Flestum finnst óþægilegt að fá óþarfa og óumbeðna athygli frá ókunnugum, svo sem að láta stara á sig eða að fá yfir sig spurningaflóð. Sumir finna fyrir kvíða og fá jafnvel líkamleg einkenni eins og hraðan hjartslátt, sting í magann, svitna eða fá herping í hálsinn þegar þeir hitta ókunnuga. Þú forðast jafnvel að fara í skólann, í sund eða líkamsrækt, í búðir, bíó, á veitingahús og á tónleika og sýningar eða í vinnu.
Ef þú ert stöðugt mjög meðvituð/aður um sjálfan þig, til dæmis hugsar í sífellu um að aðrir séu að gefa þér gætur og ert áhyggjufull/ur yfir því hvað öðrum kann að finnast um þig, þá getur það leitt til framkomu eða viðbragða hjá þér sem aðrir eiga erfitt með að bregðast við. Manneskjan sem þú hittir veit ekki hvernig hún á að vera, þegar þú forðast augnsamband og horfir niður, svarar með hikandi og titrandi röddu og sýnir með líkamlegu látbragði að þér líður illa og hræðist samskiptin.
Innra samtal okkar við okkur sjálf (e. self- talk) og hvernig við túlkum viðbrögð annarra gagnvart okkur, skiptir máli fyrir líðan okkar. Ef þú segir sífellt við sjálfan þig að þú sért ómöguleg/legur og álítur að sá sem starir á þig geri það í niðrandi eða illgjarnri merkingu, þá mun þér vafalítið líða mjög illa.
Til þess að líða betur innan um fólk sem þú þekkir ekki, þá getur verið gagnlegt að temja sér og æfa aðferð til að takast á við störur og ágengar spurningar annarra áður en maður lendir í slíkum aðstæðum.
Ein aðferð er svona:
a) Gættu þess að hugsa og tala jákvætt við sjálfan þig, ekki tala þig niður heldur hugsa "ég get þetta"
b) Talaðu í vingjarnlegum tón.
c) Horfðu í augu viðkomandi.
d) Réttu úr þér.
e) Brostu á þinn hátt.
f) Hafðu svar við ágengri spurningu á reiðum höndum svo sem "já ég brenndist á heitu vatni þegar ég var barn, en ég vil helst ekki tala um það "
eða "ég sé að þú ert að velta fyrir þér hvað hefur komið fyrir mig? ég lenti í gassprengingu fyrir mörgum árum, en hef náð mér þokkalega"
eða "ertu að spá í hverju ég lenti? ég vil ekki tala um það, því það kemur ókunnugum ekkert við"
eða „ég sé að þið horfið svo mikið á mig – það er allt í lagi – það kviknaði í húsinu sem ég bjó í – það var erfitt fyrst, en núna er allt farið að ganga betur“
Aðalmálið er að ákveða og búa sig undir hvað og hversu mikið þú vilt segja ókunnugum um þína hagi, og æfa hvernig þú segir það. Þá munu ágengar spurningar og störur ekki koma þér úr jafnvægi.
https://www.phoenix-society.org/what-we-do/saras-steps

https://www.phoenix-society.org/journey-forward

Ný húð er viðkvæm og þarfnast góðrar umhirðu, hvort heldur sárin hafa gróið af sjálfu sér eða fengið húðágræðslu. Nýja húð þarf að vernda fyrir utanaðkomandi áreitum svo sem þrýstingi, höggum, hnjaski, hita, kulda, sól, þurrki og ertandi efnum. Skaði á taugum og taugaendum í húðinni leiðir til breytinga á húðskyni, svo sem á hita- og kuldaskyni, en getur einnig valdið doðatilfinningu, stingjum og verkjum. Einnig getur svitamyndun breyst eða horfið á þeim svæðum þar sem sárin voru dýpst. Einangrunarhæfni húðarinnar hefur einnig minnkað vegna þess að hún er þynnri en áður og það, ásamt miklum breytingum á efnaskiptum líkamans, getur valdið því að þú verðir viðkvæmari fyrir kulda og þurfir að klæða þig betur en áður.

Heilbrigð húð geymir fitu- og svitakirtla, taugar og taugaenda. Djúp brunasár valda skemmdum á þessum mikilvægu starfseiningum húðarinnar. Húðin verður því þurr og flagnar auðveldlega vegna þess að hana skortir eðlilegan raka og fitu. Ný húð þarf að fá utanaðkomandi raka þ.e. raka frá rakagefandi áburði. Það er einstaklingsbundið hvaða tegund af rakagefandi áburði hentar best. Rakagefandi áburð þarf að nota 3-4 sinnum á dag og oftar eftir ástandi húðarinnar. Ekki skal nota svo mikið af áburði í einu að húðin sé fitugljáandi lengi á eftir. Þegar þrýstiklæði (e. pressure garments) eru notuð þarf að gefa áburðinum tíma til að fara inn í húðina áður en farið er í klæðin. Áburðir sem innihalda vax, paraffin eða eru mjög olíuríkir geta farið illa með þrýstiklæði og ber að forðast notkun þeirra.

Auk þess að verja nýja húð fyrir hnjaski og þurrki þarf að viðhafa almennt hreinlæti. Að fara í sturtu er yfirleitt minna álag fyrir nýja húð heldur en bað í baðkari. Lítill kraftur á vatnsbununni er þægilegri fyrir nýja húð en fullur styrkur. Mikilvægt er að athuga alltaf hitastig vatnsins áður en farið er í baðið eða undir sturtuna. Hafa þarf hugfast að allar sápur og krem sem innihalda lanólín eða alkóhól þurrka húðina. Ekki er æskilegt að nota sápu, en ef þarf í einhverjum tilvikum að nota sápu þá á hún að vera mild og fljótandi. Yfirleitt er best að nota mjúkt handklæði og varast að nudda húðina þegar hún er þurrkuð. Enn fremur veldur klórbætt vatn í sundlaugum eða heitum pottum auknum þurrki og kláða ef þess er ekki gætt að verja húðina vel fyrir og eftir sundið.

Ný húð hefur aðra áferð og lit en óbrennd húð. Það tekur húðina og örin mánuði eða ár að fá eðlilegri lit og áferð, því enduruppbygging húðar og vefja heldur áfram fyrstu tvö til þrjú árin eftir brunaáverkann þó svo sárin séu búin að loka sér. Ef brunasárin voru djúp nær húðin aldrei upphaflegri áferð né lit.

Þegar brunasárin eru gróin er nýja húðin mun þynnri og viðkvæmari en óbrennda húðin. Þessi nýja húð er þunn og viðkvæm fyrstu árin, einkum á höndum og handarbaki, fótum og fótleggjum og þar geta því myndast afrifur og blöðrur við minnstu viðkomu. Því er mikilvægt að verja nýju húðina fyrir öllu hnjaski svo sem þrýstingi, höggum, klóri, núningi, þurrki, hita og kulda.

Þrýstiklæði geta valdið núningi og ert húðina og því þarf að gæta þess vel að þau séu í réttri stærð og að fylgjast með húðinni á útsettum stöðum. Ef þrýstiklæðin særa svo sem í handarkrika getur þurft að setja silicon púða undir þar sem álagið er mest.

Á Landspítala er hægt að fá þunna bómullarvettlinga sem hlífa viðkvæmri húð handanna. Enn fremur fer víður klæðnaður úr mjúku efni best með húðina á líkamanum á meðan hún er sem viðkvæmust. Ef fætur hafa brennst þarf stundum að nota sér pantaða skó á meðan nýja húðin er að styrkjast.

Litlar blöðrur, sem eru minni en krónupeningur, er best að láta í friði (ekki sprengja) og hlífa fyrir hnjaski. Ef þær springa þá má skola sárið með hreinu vatni og setja silicon grisju (grisjur sem ekki festast ofan i sárið) og þurrar umbúðir yfir og festa með léttu grisju- eða teygjubindi. Aldrei skal setja plástur á nýgróna húð. Plásturinn getur valdið blöðrum og einnig er hætta á afrifum þega hann er fjarlægður. Einnig má nota sérstakt sárasprey á minni afrifur. Ef stórar afrifur eða blöðrur myndast er mikilvægt að þú hafir samband sem fyrst við deildina þína, göngudeild eða heilsugæslu.

Á fyrsta árinu eftir brunaáverkann getur ný húð á útlimum, einkum fótleggjum, blánað og myndað dökka bletti og jafnvel blöðrur. Litabreytingin og blettirnir verða oft mest áberandi eftir langar stöður og göngur eða ef útlimur hangir niður.

Bláminn og blettirnir myndast vegna blóðrásartruflana og vegna þess hversu húðin er þunn. Því er mikilvægt að hafa fætur uppi á stól þegar setið er og hafa kodda undir höndum og handleggjum. Teygjubindi eða hólkar sem og þrýstiklæðin veita einnig æðunum stuðning og bæta blóðrásina í útlimum.

Þegar sár grær er eðlilegt að finna fyrir kláða og finna flestir fyrir talsverðum kláða í vikur og mánuði eftir brunaslysið. Börn eru oft verr haldin af kláða heldur en fullorðnir.

Ný húð er viðkvæm fyrir klóri, núningi og hvers kyns hnjaski og ef kláðinn er mikill getur verið nauðsynlegt að láta lítil börn sofa í vettlingum og gildir það einnig fyrir fullorðna.

Ef kláði er það mikill að hann truflar svefn og hvíld, einbeitingu eða veldur pirringi og ergelsi meira og minna allan sólarhringinn er mikilvægt að meta orsakir og veita meðferð.

Orsakir mikils kláða í kjölfar brunaáverka eru fjölmargar. Vitað er að andlegt álag, þreyta og svefnleysi eykur kláða og pirring í húðinni. Ein algengasta ástæðan fyrir kláða í nýgróinni húð er húðþurrkur vegna skorts á húðfitu. Við brunaáverka skemmast fitukirtlar húðarinnar og eyðast jafnvel alveg ef bruninn er djúpur. Húðin verður þurr og flagnar og kláði og stingir í húðinni magnast. Kláðinn er oft verstur á fótleggjum þar sem húðin er þunn. Til að minnka þurrk og kláða er því nauðsynlegt að nota rakagefandi áburð oft á dag.

Histamin losun í húðinni getur verið ein orsök langvinns kláða. Því getur notkun ofnæmislyfja gefið góða raun. Margir telja að þær taugar sem bera kláðaskilaboð séu þær sömu og miðla boðum um sársauka og langvinna verki og hafa lyf í flokki taugalyfja verið notuð við kláða sem ekki hefur látið undan annarri meðferð.
Einnig þarf að hafa í huga að í einstaka tilvikum getur mikill og vaxandi kláði ásamt roða og hita í húð bent til sýkingar sem krefst meðferðar með sýklalyfjum.

Brunasárum fylgja alltaf verkir sem eru verstir fyrstu dagana. Einnig geta verkir í nýjum húðtökusvæðum orðið verri en verkir í sjálfum brunasárunum. Í flestum tilvikum er fremur auðvelt að meðhöndla þessa skammtíma verki með verkjalyfjum. Hins vegar er þekkt að langvinnir verkir (krónískir verki) geta fylgt brunaáverka og er þá átt við verki sem standa lengur en fimm til sex mánuði. Þessir langvinnu verkir geta bæði verið stöðugir yfir sólarhringinn eða komið í kviðum. Langvinnir verkir geta raskað hvíld og svefni og getu fólks til náms og vinnu. Það er mjög einstaklingsbundið hvaða aðferðir og lyf henta best við meðferð langvinnra verkja eftir brunaáverka, og þarf oft tíma og þolinmæði til að finna það sem gagnast best.

Hafa þarf í huga að kvíði, þreyta og svefntruflanir geta aukið sársauka upplifun og getur myndast vítahringur kvíða, þreytu, svefnleysis og verkja sem mikilvægt er að rjúfa. Enn fremur getur mikill og viðvarandi kláði aukið verkjaupplifun og er því mikilvægt að meðhöndla kláða sé hann til staðar. Fyrsti viðkomustaður einstaklinga með langvinna verki eftir brunaáverka er oftast heilsugæslustöð. Heilsugæslan vísar síðan á verkjateymi Landspítala eða Reykjalundar ef þess gerist þörf.

Ný húð verður ávallt viðkvæm bæði fyrir hita og kulda sem og fyrir útfjólubláum geislum sólarinnar og brennur fljótt. Það er mikilvægt að nota góða sólarvörn með háum varnarstuðli (SPF 50 sun block) og verja húð fyrir sól með léttum klæðnaði. Til að verja andlit og háls er t.d. hægt að nota derhúfu eða skyggni.

Sólböð eru aldrei æskileg, hvorki fyrir nýja húð né húð sem ekki hefur orðið fyrir skaða. Ný húð er einnig viðkvæm fyrir kulda og er sérstaklega mikilvægt að hlífa húðinni í andlitinu t.d. með góðum trefli eða lambhúshettu og nota hlýja hanska eða vettlinga og sokka fyrir hendur og fætur.

Um leið og sárin eru vel gróin er í lagi að fara í sund en þá er mikilvægt að nota sterka sólarvörn (SPF 50 sun block) og nota rakagefandi áburð í meira mæli en venjulega fyrir og eftir sundið. Gæta þarf þess að skola allt klórvatn vandlega af líkamanum eftir sundið

Sjúkraþjálfun er mjög mikilvægur þáttur í meðferð eftir brunaáverka og hefst sem fyrst eftir að ástand sjúklings er orðið stöðugt. Þrek og þol tapast fljótt við veikindi og rúmlegu einkum hjá fullorðnum. Enn fremur rýrna vöðvar og liðir stirðna.

Markmið sjúkraþjálfunar og æfinga er að viðhalda hreyfingu í liðamótum og hindra kreppur (e. contractures) og efla úthald og þol.

Ef brunaáverki liggur yfir liðamót getur stíf og hörð húðin hindrað fulla hreyfingu liðamóta. Minnkuð hreyfing og hreyfingarleysi veldur því að vöðvar og sinar umhverfis liðamótin styttast og leiðir það til stirðleika og getur framkallað kreppur. Mikilvægt er að gera teygjuæfingar frá byrjun til að hindra slíka hreyfiskerðingu og í sumum tilfellum þarf að nota spelkur.

Þörf fyrir áframhaldandi endurhæfingu á Grensásdeild eða á göngudeild hjá sjúkraþjálfara er metin meðan á sjúkrahúsdvöl stendur.

Eftir útskrift af sjúkrahúsi er mikilvægt að koma sér upp fastri dagskrá þar sem hreyfing og æfingar eru í forgangi. Byggja þarf upp þrek t.d. með reglulegum gönguferðum og almennri líkamsþjálfun í samráði við sjúkraþjálfara. Það getur tekið eitt til tvö ár að ná upp fyrra þreki.

Börn eru yfirleitt fljótari en fullorðnir að ná upp fyrri hreyfigetu og þoli því þeim er tamara að hreyfa sig í leik.

Staðsetning, útbreiðsla og dýpt brunasára og aldur barnsins segja til um það hvort hægt er að veita barninu meðferð á heilsugæslu eða göngudeild eða hvort innlögn á Barnaspítala Hringsins er nauðsynleg.

Til þess að brunasár grói sem fyrst þarf að halda sárunum hreinum og hlífa þeim fyrir óhreinindum og hnjaski. Það fer eftir staðsetningu og dýpt sáranna og aldri barnsins hversu oft þau eru hreinsuð og hvort og hvaða umbúðir eru notaðar.

Sár í andliti eru oftast höfð umbúðalaus og eru þá þvegin 1-2 á dag og borinn á þau áburður til þess að halda þeim rökum og minnka hættu á skorpumyndun. Umbúðir eru oftast settar á sár á útlimum og búk. Algengast er að sárahreinsun og umbúðaskipti fari fram 3-4 sinnum í viku í fyrstu. Eftir því sem sárin gróa getur liðið lengri tími á milli sáraskiptinga.

Barnið er svæft við allar stærri sáraskiptingar og fara þær fram á skurðstofu eða á gjörgæsludeild. Sárameðferð stærri sára getur tekið 1-3 klukkutíma.
Ef sárin eru lítil þá er oft nægilegt að gefa barninu mild verkja- og kvíðastillandi lyf og fer sáraskipting þá fram á baðherbergi á barnadeild.

Fljótlega eftir brunaslysið getur safnast bjúgur í kringum brunasárin og oft á allan líkamann. Þessi bjúgsöfnun getur staðið í nokkra daga. Ef brunaáverki er á útlim er því nauðsynlegt að hafa hátt undir fæti eða handlegg til þess að minnka bjúgsöfnun. Ef brunaáverki er í andliti eða á hálsi þá er mikilvægt að barnið hafi hátt undir höfði og efri hluta líkamans og liggi ekki í flatri stöðu.

Brennd húð og húð sem er að gróa er ekki eins teygjanleg og heil húð. Ef brunaáverki nær yfir liðamót getur stíf húðin hindrað fulla hreyfingu um liðamótin. Í sumum tilvikum getur verið þörf á því að nota spelkur til að halda fingrum, höndum eða útlimum í réttri stöðu á meðan sárin eru að gróa. Því er sjúkraþjálfun og æfingar mikilvæg til þess að halda eðlilegri hreyfigetu um liðamótin.

Brunaslys líkt og önnur áföll í bernsku geta haft áhrif á andlega líðan og þroska barna og unglinga. Þrátt fyrir öfluga verkjameðferð frá byrjun þá geta verkir og kláði verið fylgifiskur sárameðferðar og sjúkraþjálfunar. Sjúkrahúsvistin ein og sér getur valdið bæði streitu og aðskilnaðarkvíða. Álag við þær aðstæður geta haft mikil áhrif á hegðun barnsins og unglingsins.

Börn bregðast þó við á mismunandi hátt eftir því á hvaða aldri þau eru þegar brunaslysið verður. Reiði, pirringur, hræðsla og kvíði eru algeng einkenni. Barnið getur orðið mjög vart um sig og átt erfitt með að treysta starfsfólki og öðrum sem ekki eru í fjölskyldunni. Svefntruflanir og martraðir eru einnig algengar sem og breytingar á hegðun. Til dæmis getur barn sem áður pissaði í kopp, farið að nota bleyju aftur. Þessar breytingar á líðan og hegðun geta haldið áfram eftir að heim er komið eða jafnvel komið fyrst í ljós eftir útskrift af sjúkrahúsi. Í flestum tilvikum er um að ræða eðlileg viðbrögð sem geta staðið yfir fyrstu mánuðina eftir slíkt áfall.

Brunaör geta einnig haft áhrif á líkamsímynd barna og unglinga; þá hugmynd sem hver og einn hefur um útlit eigin líkama og starfsemi hans. Líkamsímyndin er í mótun allt frá fæðingu og er sú þróun hluti af heilbrigðum þroska barnsins sem kynveru. Rannsóknir benda til að þeir sem hafa fengið brunaör í barnæsku, virðast ná að aðlagast vel og þróa með sér sterka líkamsímynd. Að alast upp með ör á líkamanum sem barn og unglingur á mótunarárum kynferðisþroskans virðist þannig vera auðveldara, heldur en að verða fyrir miklum útlitsbreytingum á fullorðinsárum, þegar kynferðisþroskinn og sjálfsímyndin eru nokkurn veginn fullmótuð.

Slysið, vanlíðan barns og sjúkrahúsdvöl hefur áhrif á alla í fjölskyldunni. Foreldrar glíma ef til vill við sektarkennd vegna þess hvernig slysið bar að. Systkinum getur liðið illa vegna þess að þau gætu hafa átt hlut að máli eða verið áhorfendur að slysinu og líður illa með að horfa upp á systkini sitt veikt. Systkini geta einnig upplifað að þau séu afskipt vegna þeirrar athygli og viðveru sem barnið þarfnast. Enn fremur er hætt við að eðlileg rútína og skipulag í fjölskyldunni raskist svo sem matmálstímar og háttatímar.

Þegar áfall dynur yfir svo sem þegar barn verður fyrir brunaslysi, er mikilvægt að fjölskyldan fái sérhæfðan stuðning sem fyrst. Á Barnaspítala Hringsins eru starfandi bæði barnasálfræðingur og félagsráðgjafi auk presta og djákna sem veita barni, foreldrum og systkinum sálgæslu og ráðgjöf þegar þess er óskað.

https://www.changingfaces.org.uk/advice-guidance/relationships-social-life/

https://www.changingfaces.org.uk/advice-guidance/relationships-social-life/overcoming-challenges-dating-relationships/

https://www.phoenix-society.org/journey-forward

Sársauki er einstaklingsbundinn og þess vegna þarf að haga verkjalyfjagjöf samkvæmt því. Foreldrar þekkja barnið sitt best og geta aðstoðað starfsfólk við að meta líðan þess.

Til að draga úr sársauka fær barnið verkjalyf með reglulegu millibili yfir sólarhringinn og einnig sérstaklega fyrir sárameðferð og á meðan hún stendur yfir. Einnig getur verið nauðsynlegt að gefa róandi lyf. Athyglisdreifing svo sem með tónlist, leikjum, tölvuleikjum og sýndarveruleiki geta einnig verið gagnlegar aðferðir til þess að minnka verki og vanlíðan.

Mikilvægt er að barnið eða unglingurinn nái góðum nætursvefni því svefnleysi og kvíði skapa vítahring verkja og vanlíðunar. Umhverfisþættir eins og að halda háttatíma í föstum skorðum, njóta dagsbirtu á daginn (draga frá gluggum), hreyfa sig og takmarka skjátíma fyrir svefn, hafa mikil áhrif á gæði svefns og þar með verki og líðan.

Allir sem umgangast barn með brunasár þurfa að tileinka sér umgengis reglur sem minnka hættu á að bakteríur berist í sárin. Eftir því sem sárin eru útbreiddari þá er barnið viðkvæmara fyrir sýkingum.

Góður handþvottur og notkun á handspritti ásamt almennu hreinlæti eru lykilatriði til að draga úr sýkingarhættu. Þessi atriði eru mikilvæg hvort heldur barnið dvelur heima eða fær meðferð inni á sjúkrahúsi.

Ef barnið er lagt inn á sjúkrahús þarf það stundum að vera í svokallaðri varnareinangrun fyrstu dagana til að verjast sýkingum. Barnið er þá eitt á stofu og allir sem fara inn á herbergið þurfa að þvo sér vel um hendur og nota handsprtitt, klæðast gulum hlífðarslopp og jafnvel vera með hanska.
Heimsóknir þeirra sem eru með kvef eða aðra umgangskvilla eru ekki leyfðar.

Mikilvægt er að sjúkrastofan sé snyrtileg og allt óþarfa dót og rusl sé fjarlægt jafn óðum. Þannig er auðveldara fyrir ræstitækna að þrífa stofuna en það er gert daglega. Enn fremur þarf að spritta daglega þá hluti í umhverfinu sem oft er verið að taka á svo sem hurðarhúna, rúmgrindur, fjarstýringar og borðplötur.

Huga þarf að leikföngum, að þau séu hrein og að þau séu þrifin ef þau fara í gólfið. Skipta þarf daglega um rúmföt og föt ef barnið er klætt.
Brunasár í andliti eru oftast án umbúða og geta því óhreinkast ef barnið fer með hendur í andlitið, slefar yfir sár eða ef vessi rennur úr nefi yfir sár. Því þarf að gæta þess að barnið sé ávallt með hreinar hendur.

Einnig er áríðandi að hár barnsins fari ekki í sárin í andlitinu og getur þurft að klippa hárið.
Þegar barnið kemur heim og ef gæludýr eru á heimili þarf að ryksuga oftar en venjulega til þess að minnka líkur á því að hár frá gæludýrum berist í umbúðir og sár.

Eitt árangursríkasta ráðið gegn kláða er að halda húðinni hæfilega rakri með því að nota rakagefandi áburð. Einnig er mikilvægt er að klippa neglur reglulega. Ung börn þurfa jafnvel að sofa með vettlinga til að koma í veg fyrir að þau nái að klóra í sárin eða nýgróna húð. Auk þess þarf oft að gefa barninu lyf við kláða einkum fyrir svefn.

Í flestum tilfellum getur barnið sótt skóla eða leikskóla fljótlega eftir útskrift af sjúkrahúsi þegar sár eru gróin. Mikilvægt er að undirbúa skólafélaga og kennara áður en barnið eða unglingurinn mætir aftur í skólann.

Leikskólakennari/kennari og skólahjúkrunarfræðingur ásamt foreldrum og hjúkrunarfræðingum á Barnadeild þurfa að hafa samráð og skipuleggja hvers konar upplýsingar og fræðslu skólafélagar, vinir og aðrir kennarar þurfa á að halda.

Ef barnið er með ör, þarf að nota þrýstiklæði eða spelkur eða hefur aðrar sýnilegar útlitsbreytingar, þá getur góður undirbúningur fyrir endurkomu barnsins í skóla minnkað líkur á stríðni, einelti, störum og óþægilegum spurningum. Á þann hátt má einnig minnka líkur á því að barnið/unglingurinn neiti að fara í skólann eða að stunda íþróttir svo sem sund.

https://www.phoenix-society.org/what-we-do/saras-steps
https://www.changingfaces.org.uk/advice-guidance/children-parents-families/children-young-people/social-life-friends-school/

Barnið má fara í sund nokkrum vikum eftir að sárin eru vel gróin og er skynsamlegt að vera ekki of lengi í vatninu fyrstu skiptin meðal annars vegna áhrifa klórsins í vatninu á húðina. Áður en farið er í laugina er mikilvægt að bera rakagefandi áburð eða sólarvörn á gróna húð og brunaörin til að hlífa húðinni fyrir þurrki af völdum sundlaugarvatnsins.

Hafa þarf hugfast að þegar klór er notaður í sundlaugarvatn getur hann aukið á kláða og því þarf að skola klórvatnið vel af þegar sundferð lýkur og bera rakagefandi áburð aftur á húðina.